Սահմնադրական Ճգնաժամը հետհեղափոխական Հայաստանում

Dr. Gor Hovhanissyan, LL.M. Mag.

(Verfassungskrise in Armenien)

I.    Ճգնաժամի համառոտ նախապատմությունը

2018 թ․ մարտի 31-ին Նիկոլ Փաշինյանն սկսեց բողոքի քայլերթ ընդդեմ Սերժ Սարգսյանի հե­տագա իշխանավարման, որը մեկնարկեց Գյումրի քաղաքից և ապրիլի 13-ին հասավ մայ­րաքաղաք Երևանի Ազատության հրապարակ: 2018 թ. ապրիլի 17-ին երկրում փաստացի սկսված հեղափոխական շարժման պայմաններում Սերժ Սարգսյանի ղեկավարած քաղաքա­կան ուժի՝ ՀՀԿ-ի վերահսկողության ներքո գտնվող Ազգային ժողովը Սերժ Սարգսյանին ընտրեց վարչապետի պաշտոնում։ Դրանից հետո Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց Հայաս­տանում «Թավշյա հեղափոխության» մեկնարկի մասին։ Տեղի ունեցան ցույցեր, երթեր, քաղաքացիական անհնազանդության զանգվածային շարժումներ, որոնց արդյունքում ապրիլի 23-ին վարչապետ Սերժ Սարգսյանը հրաժարական տվեց։ Կառավարությունը հան­րապետության նախագահին ներկայացրեց իր հրաժարականը՝ համաձայն ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդվածի։ Դրանից հետո Ազգային ժողովը պետք է ՀՀ Սահմ․ 149-րդ հոդ․ 2-րդ և 3-րդ մասե­րին համապատասխան ընտրեր վարչապետ։

Ազգային ժողովը մայիսի 8-ին վարչապետ ընտրեց Նիկոլ Փաշինյանին, որն էլ ձևավորեց փոքրամասնության կառավարություն։ Այս նոր ձևավորված կառավարությունը գործեց մին­չև հոկտեմբերի 16-ը, երբ վարչապետը հրաժարական տվեց մեկ նպատակով՝ դրանով ճանապարհ հարթել նոր խորհրդարանական ընտրությունների համար։ ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդվածի հիման վրա կառավարությունը կրկին հանրապետության նախագահին ներկա­յացրեց իր հրաժարականը։ Ազգային ժողովը նորից ստիպված էր զբաղվել նոր վարչապետ ընտրելու հարցով։ Հրաժարական ներկայացրած վարչապետն Ազգային ժողովին, որն իրեն մի անգամ արդեն ընտրել էր վարչապետի պաշտոնում, կրկին առաջադրեց իր թեկնածությու­նը։ Ազգային ժողովը երկու անգամ չընտրեց վարչապետ և իրավունքի ուժով արձակվեց ՀՀ Սահմ․ 149-րդ հոդ․ 3-րդ մասի 2-րդ նախադասության հիման վրա։

Թե ինչ է փոքրամասնության կառավարությունը, ինչպես է այն ստեղծվում ու գործում, ինչ մեխանիզմներ ու գործիքներ կան Սահմանադրությունում նման իրավիճակների ու ճգնաժա­մերի հաղթահարման համար, թույլատրելի է արդյոք վարչապետի հրաժարականը նոր խոր­հրդարանական ընտությունների հասնելու նպատակով, Սահմանադրությունը խորհրդարա­նի արձակման ինչ հիմքեր է նախատեսում ու նման այլ հարցերի պարզաբանմանն ու քըն­նարկմանն է նվիրված մեր այսօրվա միջոցառումը։

II.  Փոքրամասնության կառավարությունը

1․   Փոքրամասնության կառավարության հասկացությունը և դերը պետա­կան պրակտիկայում

Փոքրամասնության կառավարություն է համարվում այն կառավարությունը, որին աջակցող քաղաքական ուժը կամ քաղաքական ուժերի կոալիցիան խորհրդարանում մեծամասնու­թյուն չունեն:

Հայաստանի Հանրապետությունը փոքրամասնության կառավարության փորձ չունի։ Անգամ եթե եղել են դեպքեր, երբ մի կուսակցություն խորհրդարանում բավարար մեծամաս­նություն չի ունեցել միայնակ կառավարություն կազմելու համար, միշտ հաջողվել է կոալի­ցիա կազմել այլ կուսակցությունների հետ ու այդպիսով ապահովել կառավարությանն աջակ­ցող մեծամասնություն խորհրդարանում։

Կոալիցիայի այլընտրանք է փոքրամասնության կառավարությունը, որը, սակայն, չի ապահովում այնքան քաղաքական կայունություն, որքան կոալիցիոն կառավարությունը։ Սո­վորաբար փոքրամասնության կառավարությունը հանգեցնում է քաղաքական անկայունու­թյան և ոչ արդյունավետ ղեկավարման, ինչի օրինակ է Վայմարյան Հանրապետության ժամանակների Գերմանիան (1919-1933)։ Վայմարյան Հանրապետությունում երկար ժամա­նակ կառավարում էին քաղաքացիական փոքրամասնության կառավարությունները, որոնք, սակայն, ունեին կարճ կյանք և աչքի էին ընկնում «քրոնիկ անկայունությամբ»։ Ըստ Վայ­մարյան Հանրապետության սահմանադրության՝ Ռայխսկանցլերի նշանակումը պայմանա­վորված չէր խորհրդարանի առաջարկության կամ խորհրդարանում ընտրության հետ, և կա­ռավարությունը կարող էր շարունակել պաշտոնավարել նաև Ռայխսթագի արձակումից հե­տո կամ նրա կամքին հակառակ։

Դրան հակառակ՝ փոքրամասնության կառավարությունների դրական փորձ կա սկանդի­նավյան երկրներում։ Օրինակ՝ Դանիայում 1953 թ․ սահմանադրական բարեփոխումներից ի վեր միայն երեք կառավարություններ են ունեցել մեծամասնություն խորհրդարանում, մնա­ցած բոլորը եղել են փոքրամասնության կառավարություններ։

Պետք է ընդգծել, որ փոքրամասնության կառավարությունն ավելի վատ որակի կամ ավելի ցածր կարգի կառավարություն չէ։ ՀՀ Սահմանադրությունը տարբերություն չի դնում մեծա­մասնության ու փոքրամասնության կառավարության միջև։ Տարբերությունն ավելի շատ քաղաքական բնույթի է, թեև փոքրամասնության կառավարության՝ հաջողության հասնելու շանսերը բնականաբար ավելի քիչ են։

Հայաստանում տեղի ունեցած հայտնի իրադարձությունների լույսի ներքո հայկական սահմանադրական իրավունքում առաջին անգամ լրջորեն ծագում է այն հարցը, թե սահմա­նադրաիրավական ինչ նախապայմանների դեպքում կարող է ստեղծվել ու աշխատել փոքրա­մասնության կառավարությունը։

2․   Փոքրամասնության կառավարության առաջացումը

ՀՀ Սահմանադրությունում գոյություն չունի որևէ բառացի կարգավորում փոքրամասնու­թյան կառավարության ձևավորման մասին։ Սահմանադրաիրավական տեսանկյունից փոք­րամասնության կառավարությունը ՀՀ-ում կարող է ձևավորվել ամենատարբեր պատճառնե­րով․

Հայաստանի փորձը ցույց տվեց, որ վերջին եղանակով փոքրամասնության կառավարություն կարող է ձևավորվել անգամ խորհրդարանի լիազորությունների ժամկետի ընթացքում։ Հենց այդպիսին էր վարչապետ Փաշինյանի կառավարությունը՝ իբրև փոքրամասնության կառավարության առաջին դեպք Հայաստանում։

3․   Օրենսդրական գործընթացը փոքրամասնության կառավարության դեպ­քում

Կառավարության ամենաիսկական խնդիրը՝ պետության ընդհանուր ղեկավարումը (ՀՀ Սահմ․ 146-րդ հոդ․ 3-րդ մաս), թեև անհնար չի դառնում փոքրամասնության կառավարու­թյան սահմանափակ գործունակության պատճառով, բայց դժվարանում է։ Մեր ժողովրդա­վարության բնորոշ հատկանիշը մեծամասնության որոշումներն են։ Այս մեծամասնության սկզբունքը հատկապես բնորոշ է Ազգային ժողովի աշխատանքին (ՀՀ Սահմ․ 103-րդ հոդ․ 1-ին մաս)։

Օրենքների ընդունման հարցում փոքրամասնության կառավարության հնարավորու­թյուններն առաջին հերթին կախված են ընդդիմության խմբակցությունների՝ կառավարու­թյան հետ քաղաքական համագործակցության պատրաստակամությունից։ Կառավարու­թյան գործունեությունն ապահովելու և օրենսդրական նախաձեռնությունների չտապալման համար կառավարությունն ստիպված է քվեարկությունների ժամանակ հենվել կառավարու­թյան մաս չկազմող ընդդիմադիր քաղաքական ուժերի աջակցության վրա՝ քաղաքական ան­հրաժեշտ պայմանավորվածություններ ձեռք բերելու միջոցով: Կառավարությանն աջակցելը կարող է տեղի ունենալ մեծ մասամբ այսպես կոչված «թաքնված մեծամասնության կառա­վարության», այսինքն՝ խորհրդարանական ընդդիմության կողմից կառավարության գոր­ծունեությունը հանդուրժելու միջոցով։ Հենց այդպիսի աջակցություն էր ստանում Փաշինյա­նի փոքրամասնության կառավարությունը խորհրդարանում մեծամասնություն կազմող հան­րապետական ընդդիմության կողմից։

Սակայն անգամ փոխզիջումների գնով փոքրամասնության կառավարությունն իր ոչ բոլոր օրենսդրական նախաձեռնությունների համար կարող է ձեռք բերել Ազգային ժողովի մեծա­մասնության աջակցությունը։ Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունների ձախողված նա­խագիծն ասվածի վառ օրինակ է։

4․   Փոքրամասնության կառավարության դադարումը

Անկախ օրենսդրական գործընթացում իր հաջողությունից՝ փոքրամասնության կառավարու­թյունը կարող է գործել մինչև Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետի ավարտը։ ՀՀ Սահմ․ 115-րդ և 157-րդ հոդվածները ելք են առաջարկում՝ վերականգնելու Ազգային ժողո­վում կայուն մեծամասնական հարաբերությունները։ Փոքրամասնության վարչապետի լիա­զորությունները դադարեցվում են նույն կանոններով, ինչպես որ մեծամասնության վարչա­պետինը։ Այդ պատճառով փոքրամասնության վարչապետը պաշտպանված չէ 115-րդ հոդվա­ծի կառուցողական անվստահության քվեից, որի հիման վրա խորհրդարանական ընդդի­մությունը կարող է անվստահություն հայտնել վարչապետին։ Սակայն կառուցողական ան­վստահության քվեն հաջողություն կունենա միայն այն դեպքում, երբ Ազգային ժողովի մեծամասնությունը կընտրի նոր վարչապետ (ՀՀ Սահմ․ 115-րդ հոդ․ 2-րդ մաս)։

Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետի ընթացքում ևս կարող է ձևավորվել նոր կոալիցիա, որն արտացոլում է խորհրդարանի մեծամասնությունը։ Եթե այդ դեպքում չի փոխվում վարչապետը, որն սկզբում ընտրվել է իբրև փոքրամասնության վարչապետ, ապա Ազգային ժողովում վարչապետի ընտրություն անցկացնելու կարիք չկա։ Այդպիսի դեպքե­րում վարչապետը ՀՀ Սահմ․ 150-րդ հոդ․ 2-րդ նախադասության համաձայն ընդամենը հան­րապետության նախագահին առաջարկում է ազատել հին նախարարներին և նշանակել նո­րերին, այնպես որ նոր կառավարության կազմն արտացոլի նոր ձևավորված կոալիցիան։ Այդպիսով փոքրամասնության կառավարությունը կոալիցոն հուշագրի ու կառավարության կազմի փոփոխության միջոցով վերափոխվում է մեծամասնության կառավարության։

Եթե չի հաջողվում ձևավորել նոր կոալիցիա, և կառավարության օրինագծերը չեն ընդուն­վում Ազգային ժողովի կողմից, ապա հենց փոքրամասնության կառավարությունն ինքն ավելի շատ, քան խորհրդրանական ընդդիմությունը, շահագրգռված է լինում վերջ դնել իր գո­յությանը։ Որովհետև կառավարությունը, որը չի կարող իրականացնել իր սեփական քաղա­քական ծրագիրը և ստիպված է կյանքի կոչել խորհրդարանական ընդդիմության ընդունած օրենքները, ինքն ավելի մեծ վնաս է կրում դրանից և նվազեցնում հաջորդ խորհրդարանա­կան ընտրություններում իր շանսերը։ Փոքրամասնության կառավարությունն ստիպված չէ «գերության մեջ մնալ» մինչև Ազգային ժողովի լիազորությունների ժամկետի ավարտը, այլ կարող է քաղաքական ճգնաժամի հաղթահարման համար օգտվել Սահմանադրության նա­խատեսած գործիքներից։

III. Խորհրդարանում կառավարությանն աջակցող մեծամասնության բացակա­յությամբ պայմանավորված ճգնաժամը հաղթահարելու գործիքները

Խորհրդարանում կառավարությանն աջակցող մեծամասնության բացակայությամբ պայմա­նավորված ճգնաժամը հաղթահարելու համար Սահմանադրությունը նախատեսում է որոշա­կի գործիքներ։

Դրանցից մեկը ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի դրույթն է։ Դրա օգնությամբ վարչապետը կա­րող է փորձել հաղթահարել այն քաղաքական դրությունը, որում տեսանելի է կառավարու­թյանն աջակցող խորհրդարանական մեծամասնության քայքայումը, կամ նման քայքայում արդեն տեղի ունեցել է, կամ վարչապետն այլևս չի կարող վստահ լինել, որ կունենա խոր­հըրդարանի աջակցությունը։

Նույն իրադրության հաղթահարմանն է ուղղված ՀՀ Սահմ․ 115-րդ հոդվածի դրույթը։ Երկու դրույթները, սակայն, տարբերվում են նրանով, թե ում կողմից ու ինչ նպատակով են դրանք կիրառվում։

Եվ, վերջապես, քաղաքական ճգնաժամի հաղթահարման միջոց կարող է լինել նաև վար­չապետի հրաժարականը (ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդ․)։ Թե արդյոք վարչապետը կշարունակի կառավարել փոքրամասնության կառավարությամբ կամ քաղաքական ճգնաժամի հաղթա­հարման համար կընտրի կառավարության վստահության հարցը դնելու ճանապարհը, թե հրաժարական կտա, որոշում է ինքը՝ արդարացի հայեցողությամբ։

1.   Կառուցողական անվստահության քվեն՝ ըստ ՀՀ Սահմ․ 115-րդ հոդվածի

Կառուցողական անվստահության քվեն՝ ըստ ՀՀ Սահմ․ 115-րդ հոդվածի, քաղաքական ճգնաժամը հաղթահարելու գործիք է Ազգային ժողովի ձեռքում։ Այդ դրույթը Ազգային ժո­ղովին հնարավորություն է տալիս հետևություններ անել խորհրդարանում կառավարու­թյանն աջակցող մեծամասնության կորստից և մեկ այլ վարչապետ ընտրելու միջոցով ցուցա­դրել կառավարությանն աջակցելու ունակ նոր մեծամասնության առկայությունը։ Սակայն ՀՀ Սահմ․ 115-րդ հոդ․ 3-րդ մասի 1-ին նախադասությունը խորհրդարանի այս իրավունքը սահմանափակում է վարչապետի նշանակումից հետո առաջին մեկ տարվա ընթացքում։ Քանի որ ճգնաժամի լուծման այս գործիքն ակնհայտորեն կիրառվել չէր կարող Հայաստա­նում ստեղծված քաղաքական ճգնաժամի հաղթահարման համար, ուստի այն այստեղ ման­րամասնորեն չի քննարկվի։

2.   Կառավարության վստահության հարցը՝ ըստ ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի

ՀՀ Սահմ․ 115-րդ հոդվածի հետ միասին 157-րդ հոդվածը արտահայտում է խորհրդարանա­կան կառավարման համակարգի էությունը, այն է՝ խորհրդարանի վստահությունից կա­ռավարության կախվածությունը։ Այնուամենայնիվ գործող կառավարության տապալումը հնարավոր է միայն կառուցողական անվստահության քվեի, այսինքն՝ նոր վարչապետ ընտրե­լու միջոցով։ ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածը լրացնում է այս կարգավորումն այն դեպքի համար, երբ խորհրդարանում չկա նոր կառավարություն ձևավորելու համար անհրաժեշտ մե­ծամասնություն։

Կառավարության կողմից իր վստահության հարցը դնելու վերաբերյալ սահմանադրա­կան դրույթը (ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդ.) ճգնաժամի հաղթահարման գործիք է վարչապետի ձեռքում։ Այն ունի երկու գործառույթ։ Իր վստահության հարցը դնելով՝ կառավարությունը, նախ, խնդրում է խորհրդարանի աջակցությունը։ Խորհրդարանում անկայուն մեծամասնա­կան հարաբերությունների դեպքում վարչապետը կարող է օգտագործել այդ գործիքը կան­խարգելիչ նպատակով։ Խորհրդարանի արձակման սպառնալիքն այս դեպքում ունի սթա­փեցնող ազդեցություն։ Սա վստահության հարցի առաջին գործառույթն է՝ իբրև քաղաքա­կան սթափության կոչ։

Վստահության հարցի երկրորդ գործառույթը խորհրդարանական նոր ընտրություննե­րի համար ճանապարհ հարթելն է։ Եթե կառավարությունն արդեն կորցրել է խորհրդարա­նական մեծամասնությունը, ապա 157-րդ հոդվածի գործիքը հնարավորություն է տալիս, լրացուցիչ նախապայմանների պահպանման դեպքում, ճանապարհ բացել նոր խորհրդարա­նական ընտրությունների համար։ Կառավարության վստահության հարցը դնելու միջոցով վարչապետը կարող է, մյուս կողմից, կանխել կառուցողական անվստահության քվեն կամ վերացնել ապակառուցողական անկառավարելիության վիճակը։

Կառավարության կայունության համար անխուսափելի է նրա խորհրդարանական գոր­ծունակությունը։ Դա արտահայտվում է խորհրդարանի կողմից նրա քաղաքական մտադրու­թյուններին համաձայնություն տալով, ինչը որպես կանոն տեղի է ունենում կառավարության ներկայացրած օրինագծերի օգտին քվեարկելով։ Վստահության հարցը դնելը կառավարու­թյան համար դասական խորհրդարանական գործունեության միջոց է։ Այն ենթադրում է կա­ռավարությանն աջակցող ոչ հաստատուն խորհրդարանական մեծամասնություն։ Քաղաքա­կան իմաստով նորմը նկատի ունի քաղաքական ճգնաժամերը։ Եթե կառավարությունը չու­նի խորհրդարանական մեծամասնություն, ապա նա կարող է ցանկացած ժամանակ դնել իր վստահության հարցը։ 157-րդ հոդվածն սկզբունքորեն պարունակում է նաև նոր խորհրդա­րանական ընտրությունների հասնելու հնարավորություն, երբ Ազգային ժողովը կառավարու­թյանը վստահություն չի հայտնում և կառավարության հրաժարականից հետո չի կարողա­նում ընտրել նոր վարչապետ։

Անվստահության քվեն ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի իմաստով ստիպում է կառավարու­թյանը հրաժարական տալ։ Կառավարության հրաժարականը, որի հետևանքը նոր վարչապե­տի ընտրությունն է (ՀՀ Սահմ․ 149-րդ հոդ․ 2-րդ մաս), պարունակում է խորհրդարանի ար­ձակման պոտենցիալ վտանգ։ Եթե խորհրդարանը կառավարությանը վստահություն չի հայտնում, ապա դա խոսում է այն մասին, որ խորհրդարանում գոյություն չունի կառավա­րությանն աջակցող մեծամասնություն։ Նման մեծամասնության բացակայությունն իր հեր­թին հավանական է դարձնում նոր վարչապետ ընտրելու խորհրդարանի անընդունակությու­նը, որի հետևանքն իրավունքի ուժով խարհրդարանի արձակումն է։

Խորհրդարանի հնարավոր արձակման հետ այս կապը հենց որոշում է կառավարության վստահության հարցը դնելու գործառույթը խորհրդարանական կառավարման համակար­գում։ Միայն առաջին հայացքից է ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածը ուժեղացնում վարչապետի դրությունը խորհրդարանի առջև։ Խորհրդարանական ժողովրդավարության պայմաններում քաղաքական ճակատների գծերն անցնում են ոչ թե այս երկու սահմանադրական մարմիննե­րի՝ կառավարության ու խորհրդարանի միջով, այլ ըստ էության խորհրդարանի ներսում իշ­խող մեծամասնության ու ընդդիմության միջով։ Դրան համապատասխան՝ ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածը ծառայում է գործունակ, կառավարությանն աջակցող մեծամասնության պահպան­մանը կամ դրա վերականգնմանը։ Կառավարությանն աջակցող մեծամասնության վերջնա­կան ձախողման դեպքում է, որ խորհրդարանի արձակման միջոցով ի վերջո ընտրողներն են հնարավորություն ստանում ստեղծել նոր խորհրդարանական մեծամասնություն։

ա)  Պոզիտիվ և նեգատիվ վստահության հարց

Վստահության հարցի միջոցով կառավարությունը դիմում է խորհրդարանին իրեն վստահու­թյուն հայտնելու դիմումով։ ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի ձևակերպումը տպավորություն է ստեղծում, թե կառավարությունը, իր վստահության հարցը դնելով, պարտադիր պետք է նպատակ հետապնդի ստանալու խորհրդարանի վստահության քվեն (այսպես կոչված «պո­զիտիվ վստահության հարց»)։ Սակայն վստահության հարցը կառավարության ձեռքին պաշտպանության գործիք չէր լինի, եթե այն չթույլատրվեր այն դեպքերում, երբ կառավարու­թյունն ակնկալում է կամ ցանկանում է հասնել նրան, որ խորհրդարանում իրեն աջակցող մեծամասնության կորուստն արտահայտվի նաև ձևականորեն՝ խորհրդարանի կողմից իրեն վստահություն հայտնելու մերժման տեսքով, ինչը ճանապարհ է հարթում խորհրդարանի հնարավոր արձակման համար։ Այսպիսի «նեգատիվ», ի սկզբանե խորհրդարանի արձակ­մանն ուղղված վստահության հարցի սահմանադրաիրավական թույլատրելիությունն ան­վիճելի է, քանի դեռ այն դրվում է փոքրամասնության կառավարության կողմից, այսինքն՝ երբ խորհրդարանի կողմից կառավարությանը վստահություն հայտնելը մերժելը համապա­տասխանում է Ազգային ժողովում մեծամասնական փաստացի հարաբերություններին։

Դրան հակառակ՝ խիստ վիճելի է այն հարցը, թե արդյոք, ու եթե այո, ապա ինչ սահմաննե­րում է թույլատրելի կառավարության կողմից խորհրդարանի արձակման նպատակ հետա­պնդելը՝ վստահության հարց դնելու միջոցով, երբ նա խորհրդարանում ունի իրեն աջակցող մեծամասնություն։ Քանի որ նման վստահության հարցի հաջողությունը կախված է նրանից, որ կառավարությանն աջակցող մեծամասնության պատգամավորները վստահության հարցի վերաբերյալ քվեարկության ժամանակ առնվազն պիտի ձեռնպահ մնան վստահություն հայտնելուց, քանի որ ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի 1-ին մասի 3-րդ նախադասության համա­ձայն կառավարությանը վստահություն հայտնելու համար անհրաժեշտ է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությունը, ուստի նման գործընթացն անվանում են «ոչ իսկական» վստահության հարց։ Այն շատերի կողմից համարվում է Սահմանադրության չարաշահում և այդ հիմնավորմամբ մերժվում։ Հակառակ կարծիքն անընդունելի է համա­րում վստահության հարցը դնելու և խորհրդարանում քվեարկության շարժառիթների հե­տազոտությունը և հիմք է ընդունում միայն օբյեկտիվ իրականությունը։ Երրորդ կարծիքը գնում է միջին ճանապարհով և խորհրդարանի լուծարմանն ուղղված «նեգատիվ» վստահու­թյան հարցը թույլատրելի է համարում ոչ միայն փոքրամասնության կառավարության կող­մից, այլ նաև ուրիշ միջոցներով անհաղթահարելի ճգնաժամային իրավիճակներում։ Նման իրավիճակի առկայության գնահատման հարցում կառավարությունն ունի լայն ազատու­թյուն, որը սահմանադրական դատարանի կողմից ենթակա է միայն սահմանափակ ստուգ­ման, մասնավորապես հիմնականում կառավարության գնահատականի համոզչականու­թյան տեսանկյունից։

Պետք է նաև անպայման նկատի ունենալ, որ խորհրդարանի արձակման նպատակով վստահության հարց դնելը և խորհրդարանի՝ դրան հաջորդող հնարավոր արձակումը կրճա­տում են ընթացիկ խորհրդարանի լիազորությունների ժամկետը (ՀՀ Սահմ․ 90-րդ հոդ․ 1-ին մաս) և դրանով միաժամանակ միջամտում է պատգամավորի՝ սահմանադրորեն երաշխա­վորված կարգավիճակին (ՀՀ Սահմ․ 94-րդ հոդ) և կարող է ՀՀ Սահմ․ 168-րդ հոդ․ 4-րդ կետին համապատասխան վիճարկվել սահմանադրական դատարանում։

բ)   ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի կիրառման ոլորտը

Ըստ ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի՝ խորհրդարանի արձակումը կախված է ըստ էության երեք որոշումներից՝

157-րդ հոդվածն իր բառացի տեքստով պահանջում է միայն նշված նախապայմանների օբ­յեկտիվ առկայությունը։ Որոշակի շարժառիթներ չեն ենթադրվում։ «Վստահություն» տեր­մինը նույնպես չի նեղացնում 157-րդ հոդվածի գործողության ոլորտը։ Ազգային ժողովի կող­մից կառավարությանը վստահություն չհայտնելը չի ենթադրում կառավարության հետ որո­շակի ծրագրային տարաձայնություն, այլ միայն նշանակում է, որ խորհրդարանը հրաժար­վում է կառավարությանն աջակցելու պատրաստակամությունից՝ անկախ դրա շարժառիթնե­րից։

Դրանով վստահության հարցը և վստահության մերժումը կարող են չարաշահվել այն իմաստով, որ կարող են գործադրվել միայն խորհրդարանի նոր ընտրությունների հասնե­լու նպատակով։ Այս դատողությունների հիման վրա արդարացի հարց է ծագում, թե արդյոք թույլատրելի է կառավարության կողմից իր վստահության հարցը դնելը՝ ի սկզբանե նոր խոր­հըրդարանական ընտրությունների հասնելու նպատակով։ Այս հարցի պատասխանը պետք է դիտարկել խորհրդարանի արձակման՝ սահմանադրորեն թույլատրելի հիմքերի լույսի ներքո։

ՀՀ Սահմանադրությունը նախատեսում է խորհրդարանի արձակման 2 հիմք՝

1․ երբ Ազգային ժողովն ի վիճակի չի լինում ընտրելու նոր վարչապետ ՀՀ Սահմ․ 149-րդ հոդ․ 2-րդ և 3-րդ մասերին համապատասխան և,

2․ երբ ԱԺ-ն հավանություն չի տալիս նոր ձևավորված կառավարության ծրագրին։

Նոր վարչապետ ընտրելու անընդունակության հիմքով արձակումը տեղի է ունենում, երբ վարչապետ ընտրելու անհրաժեշտություն է ծագում վարչապետի հրաժարականի կամ նրա պաշտոնն այլ կերպ թափուր մնալու կամ կառավարության ծրագրին Ազգային ժողովի կողմից առաջին անգամ հավանություն չտալու դեպքերում (151-րդ հոդ․ 3-րդ մասի 1-ին նախ․)։

Նոր ձևավորված կառավարության ծրագրին հավանություն չտալու հիմքով Ազգային ժողովի արձակումը տեղի է ունենում երկու դեպքում՝

ա/ երբ Ազգային ժողովը նախկին կառավարության ծրագրին հավանություն չտալուց հե­տո ընտրում է վարչապետ, սակայն հավանություն չի տալիս նոր ձևավորված կառավարու­թյան ծրագրին (ՀՀ Սահմ․ 151-րդ հոդ․ 3-րդ մասի 2-րդ նախ․) և

բ/ երբ Ազգային ժողովն անվստահություն է հայտնում վարչապետին իր նախաձեռնու­թյամբ՝ նոր վարչապետ ընտրելու միջոցով, բայց կրկին հավանություն չի տալիս նոր ձևավոր­ված կառավարության ծրագրին (ՀՀ Սահմ․ 151-րդ հոդ․ 4-րդ մաս, 115-րդ հոդ․)

Այս կարգավորումներից (ՀՀ Սահմ․ 115-րդ հոդ․ 1-ին մաս, 149-րդ հոդ․ 2-րդ և 3-րդ մասեր և 151-րդ հոդ․ 3-րդ և 4-րդ մասեր) ճանաչելի է դառնում սահմանադրի այն մտադրությունը, որ խորհրդարանի արձակումը թույլատրելի է շատ նեղ սահմաններում։ Այն պետք է թույլա­տրելի լինի միայն այն դեպքում, երբ պարզ է դառնում, որ Ազգային ժողովում այլևս չկա գոր­ծող կառավարությանն աջակցող ու նոր կառավարություն ձևավորելու ունակ մեծամասնու­թյուն։

Խորհրդարանի արձակման սահմանադրական հիմքերի լույսի ներքո կառավարության կողմից իր վստահության հարցը դնելու ինստիտուտի կիրառումը պետք է սահմանափակված լինի դրա նպատակով։ Ինչպես արդեն նշվեց, այս ինստիտուտի նպատակը խորհրդարա­նական կառավարման համակարգի կայունության ապահովումն է։ Նշված նորմերը խոր­հըրդարանի նոր ընտրությունները սահմանափակում են այլ կերպ անլուծելի քաղաքական ճգնաժամի դեպքով։ Այդ իսկ պատճառով «քաղաքական ճգնաժամը» կամ «անկայուն քա­ղաքական դրությունը» ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի փաստակազմի չգրված հատկանիշ է։ Հետևաբար, կառավարության կողմից իր վստահության հարցը դնելը և խորհրդարանի՝ դրան հաջորդող արձակումը սահմանադրորեն թույլատրելի են միայն այն դեպքում, երբ դրանք գործադրվում են նման ճգնաժամային վիճակների հաղթահարման համար։

Անկայունության վիճակը բնորոշվում է նրանով, որ խորհրդարանական աջակցության բացակայության կամ դրա վտանգված լինելու պատճառով կառավարության քաղաքական գործունակությունը հարցականի տակ է։ ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածի փաստակազմի այս օբ­յեկտիվացումն ունի այն առավելությունը, որ այդ գործընթացի սահմանադրաիրավական թույլատրելիությունը չի չափվում իր վստահության հարցը դնող կառավարության և այդ վստահությունը մերժող պատգամավորների գործողությունների շարժառիթներով։ Իր վստահության հարցը դնելը կառավարության քաղաքական որոշումն է, որը ենթակա չէ ան­սահմանափակ դատական վերահսկողության։ Ճգնաժամային իրավիճակների գնահատա­կաններն ու կանխատեսումները գտնվում են կառավարության և վարչապետի ազատության ոլորտում, որն ավարտվում է այնտեղ, որտեղ խորհրդարանի արձակումը և նոր ընտրու­թյունները ճգնաժամի հաղթահարման համար ակնհայտորեն անհրաժեշտ չեն։ Այն մտա­վախությունները, թե ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածը նման ըմբռնման պարագայում կարող է չա­րաշահվել, կարելի է մեղմել նրանով, որ քաղաքական համակարգն ունի ինքնակարգավոր­ման հատկություն։ ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածով առաջնորդվող կառավարությունը չի կարող իմանալ, թե արդյոք ընտրողը հավանություն կտա նրա այդ քայլին։

Այսպիսով, ՀՀ Սահմ․ 157-րդ հոդվածը կարող է կիրառվել ի սկզբանե խորհրդարանի ար­ձակման նպատակով, որպեսզի տեղի ունենան նոր խորհրդարանական ընտրություններ, երբ կառավարությունը խորհրդարանում մեծամասնություն չունի կամ չի կարող վստահ լինել, որ խորհրդարանը միշտ կաջակցի իրեն, այսինքն՝ երբ միայն նոր ընտրությունները կարող են խորհրդարանում ստեղծել կայուն մեծամասնական հարաբերություններ։ Այս ոչ իսկա­կան վստահության հարցն արդարացված է, երբ խորհրդարանի աջակցության կարիքն ունե­ցող կառավարությունը կորցրել է իր գործունակությունը։

3.   Վարչապետի հրաժարականը

ա)  «Քաղաքական անկայունության վիճակը» իբրև վարչապետի «ոչ իսկական» հրաժարականի չգրված հատկանիշ

Համաձայն ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդ․ 1-ին նախ․ 4-րդ տարբերակի՝ կառավարությունը պետք է հրաժարական ներկայացնի նաև վարչապետի հրաժարականի դեպքում։ Դրանից հետո Ազգային ժողովը պետք է վարչապետ ընտրի ՀՀ Սահմ․ 149-րդ հոդ․ 2-րդ և 3-րդ մասերին համապատասխան։ Սակայն Սահմանադրությունը չի կարգավորում վարչապետի կողմից հրաժարական ներկայացվելու որևէ մանրամասն։ Մասնավորապես, ոչինչ չի ասվում այն մասին, թե երբ, ինչ պայմաններում, ինչ հիմքով կամ ինչ նպատակով կարող է վարչապետը հրաժարական ներկայացնել։ Հարցը կարևոր է հատկապես այն տեսանկյունից, թե արդյոք վարչապետն իրավունք ունի հրաժարական ներկայացնելու ոչ թե, որովհետև այլևս չի ցան­կանում զբաղեցնել վարչապետի պաշտոնը, այլ, հակառակը, ցանկանում է, բայց հրաժարա­կան ներկայացնելով՝ ի սկզբանե նպատակ է հետապնդում հասնելու խորհրդարանի արձակմանը, որպեսզի նոր խորհրդարանական ընտրություններից հետո իր լիազորություն­ներն իրականացնի խորհրդարանական այլ մեծամասնության պայմաններում։ Քանի որ, ինչպես արդեն ասացի, ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդվածն այդ մասին ոչինչ չի ասում, ուստի պետք է մեկնաբանել այդ նորմը։

Քերականական մեկնաբանություն։ ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդվածի բառացի տեքստը նախ խոսում է վարչապետի հրաժարականի զուտ ֆորմալացված կիրառման օգտին։ Նոր­մում ոչ մի պահանջ կամ նախապայման սահմանված չէ։ Թեև կարելի է մտածել այն մասին, որ «հրաժարական» հասկացությունն ինքը պարունակում է որոշակի նյութական պահանջ­ներ այն իմաստով, որ վարչապետն այլևս չի ցանկանում զբաղեցնել այդ պաշտոնը և հրա­ժարվում է այսուհետ կատարել վարչապետի պարտականությունները, սակայն կառավարու­թյան հրաժարականի մյուս դեպքերի համատեքստում վարչապետի հրաժարականը նշանա­կում է միայն վարչապետի ձևականորեն արտահայտված կամքը՝ վայր դնելու վարչապե­տի լիազորությունները։ Հետևաբար, նորմի բառացի տեքստը խոսում է հօգուտ այն մո­տեցման, որ վարչապետի կողմից իր լիազորությունները վայր դնելու մասին հայտարարու­թյունից զատ ոչ մի այլ լրացուցիչ պահանջ չի ներկայացվում նրա հրաժարականին։

Համակարգային մեկնաբանություն։ Սակայն ՀՀ 158-րդ հոդվածի նման մեկնաբանու­թյունը փաստացի կնշանակի խորհրդարանի արձակման անսահմանափակ հնարավո­րություն, ինչը հակասում է Սահմանադրության ողջ տրամաբանությանն ու համակարգային կառուցվածքին։ ՀՀ Սահմ․ 149-րդ և 151-րդ հոդվածներում ներառված համակարգային իրա­վակարգավորումները շատ բարձր շեմ են սահմանում խորհրդարանի արձակման համար և դրանով իսկ մեզ հասկացնում, որ խորհրդարանի արձակումը պետք է հնարավոր լինի միայն խիստ բացառիկ դեպքերում, և դրա նպատակը պետք է լինի բացառապես քաղաքական ճգնաժամերի հաղթահարումը, ինչպես որ դա կառավարության կողմից իր վստահության հարցը դնելու դեպքում է պահանջվում։ Ուստի այս տրամաբանությամբ՝ վարչապետի հրա­ժարականը՝ խորհրդարանի արձակման նախասկզբնական մտադրությամբ, նույնպես պետք է կիրառվի իբրև քաղաքական ճգնաժամի հաղթահարման գործիք, այլ ոչ թե ցանկացած ժա­մանակ։ Խորհրդարանի արձակումը գործող Սահմանադրության ընդհանուր տրամաբանու­թյան լույսի ներքո ամենևին էլ ինքնին հասկանալի բան չէ։ Բացի այդ, Սահմանադրության կարգավորումների ամբողջ համակարգը նպատակ ունի ապահովելու խորհրդարանում կա­ռավարությանն աջակցելու ունակ մեծամասնություն։ Օրինակ՝ թեև ՀՀ Սահմ․ 115-րդ հոդ․ 1-ին մասը նախատեսում է վարչապետին պաշտոնանկ անելու հնարավորություն, սակայն խորհրդարանի ժամկետից շուտ արձակում հենց հնարավոր չէ։ ՀՀ Սահմ․ 149-րդ և 151-րդ հոդվածները նույնպես նպատակ են հետապնդում երաշխավորելու քաղաքական կայու­նությունը։ ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդվածի զուտ ձևական կիրառումն ըստ էության կհանգեցնի խորհրդարանի ձևափոխված ինքնալուծարման իրավունքի, ինչը կհակասի Սահմանա­դրության իրավակարգավորումների ընդհանուր տրամաբանությանը։ Հետևաբար, համա­կարգային տեսանկյունից ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդվածի դրույթը պետք է ողջամտորեն մեկնա­բանել ու կիրառել իբրև նեղ սահմանափակված բացառիկ դրույթ և ի սկզբանե խորհրդարա­նի արձակման նպատակով վարչապետի հրաժարականին պետք է այնուամենայնիվ ներկա­յացնել որոշակի նյութական սահմանափակումներ։

Նպատակային մեկնաբանություն։ ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդվածի 1-ին նախադասության նպատակը նույնպես խոսում է վարչապետի հրաժարականի զուտ ձևական կիրառման դեմ։ Այդ նորմի իմաստն ու նպատակը քաղաքական ճգնաժամերի հաղթահարումն է։ Հնարավոր արձակման ճնշման տակ խորհրդարանն ստիպված է ձևավորել կառավարությանն աջակցող մեծամասնություն, իսկ ձախողման դեպքում խորհրդարանական նոր ընտրությունների մի­ջոցով ձևավորել կայուն մեծամասնություն։ Հետևաբար, 158-րդ հոդ․ 1-ին նախադասության նորմը պետք է կայունացնող ազդեցություն ունենա, ինչը ձեռք չի բերվի, եթե խորհրդարանը կարողանա ցանկացած ժամանակ փաստացի ինքնալուծարվել։

Պատմական մեկնաբանություն։ 2005 թվականի Սահմ․ 55-րդ հոդ․ 4-րդ կետի 3-րդ պարբերության դրույթը, որը գրեթե բառացիորեն կրկնվում է գործող Սահմ․ 158-րդ հոդ․ 1-ին նախադասությունում, նույնպես ուներ կայունացնող ու հնարավոր քաղաքական ճգնա­ժամերը հաղթահարելու նպատակ։ Պատմական տեսանկյունից ևս կառավարության հրա­ժարականին տանող առանձին փաստակազմերը պետք է կիրառվեն հենց այդ նպատակով։

Ներկայացված դատողությունների լույսի ներքո ՀՀ Սահմ․ 158-րդ հոդ․ 1-ին նախադասու­թյան դրույթի փաստակազմը պետք է լրացնել մի չգրված հատկանիշով։ Սահմանադրու­թյան կարգավորումների ընդհանուր տրամաբանությունը չաղավաղելու համար 158-րդ հոդ․ 1-ին նախ․ 4-րդ տարբերակը կիրառելու համար պետք է առնվազը առկա լինի քաղաքական անկայունության վիճակ։ Դա իհարկե չի նշանակում, թե վարչապետի հրաժարականը ի սկզբանե խորհրդարանի արձակման նպատակով (այսպես կոչված «ոչ իսկական» հրաժա­րական) բոլոր դեպքերում հակասահմանադրական է։ Ավելի շուտ պետք միայն խուսափել, որ կամայականորեն նշանակվեն նոր խորհրդարանական ընտրություններ, թեև խորհրդա­րանում առկա է կառավարությանն աջակցող մեծամասնություն։ Վարչապետի հրաժարակա­նի նման չարաշահում հնարավոր է, օրինակ, այն դեպքում, երբ կոալիցիոն կառավարությու­նը թեև խորհրդարանում ունի մեծամասնություն, սակայն կոնկրետ պահին հասարակական տրամադրությունների հիման վրա կոալիցիոն կուսակցություններից մեկը ողջամտորեն կա­րող է հույս ունենալ, որ այդ պահին նոր խորհրդարանական ընտրություններ անցկացնելու դեպքում ինքը խորհրդարանում կունենա այնքան մեծամասնություն, որ կկարողանա միայ­նակ կազմել կառավարություն։ Վարչապետի՝ ի սկզբանե խորհրդարանի արձակման նպա­տակ հետապնդող հրաժարականի չգրված նախապայման համարվող «քաղաքական անկա­յունության վիճակը», այսպիսով, պահանջում է գոնե, որ վարչապետը վստահ չլինի այն հար­ցում, որ կառավարությունը խորհրդարանի կողմից մշտապես աջակցություն կստանա։

բ)   Քաղաքական անկայունության վիճակը

Մնում է պարզել, թե արդյոք վարչապետի հրաժարականի ժամանակ երկրում առկա էր քա­ղաքական անկայունության վիճակ։ Ազգային ժողովում շարունակում էր մեծամասնություն կազմել Հանրապետական կուսակցությունը։ Թեև հանրապետական խմբակցությունն ան­ցած ամիսների ընթացքում հավանություն էր տվել կառավարության ծրագրին և նրա ներկա­յացրած օրինագծերին, սակայն վերջին շրջանում այդ խմբակցության առանձին գործողու­թյուններ լրջորեն կասկածի տակ դրեցին կառավարությանն աջակցելու նրա պատրաստա­կամությունը։ Ազգային ժողովի կանոնակարգում հայտնի խնդրահարույց փոփոխություննե­րը կառավարության կամքին հակառակ, ինչպես նաև հանրապետական խմբակցության կողմից ԸնտրՕ՝ կառավարության կողմից առաջարկվող փոփոխությունների ընդունումը ձախողելը այլևս որևէ կասկած չէին թողնում այն հարցում, որ կառավարությունը չի կարող վստահ լինել, որ մշտապես աջակցություն կստանա խորհրդարանի կողմից։ Քաղաքական անկայունության այդ վիճակի լուծման միակ տարբերակը նոր խորհրդարանական ընտրու­թյունների միջոցով նոր կայուն մեծամասնության ձևավորումն է Ազգային ժողովում։ Հե­տևաբար, վարչապետի հրաժարականը ներկայացվել է քաղաքական անկայունության վիճա­կում, և այդպիսով ձևական նախապայմաններից բացի այն բավարարում է նաև 158-րդ հոդ․ 1-ին նախադասության փաստակազմի չգրված նյութական նախապայմանը, այն է՝ քաղաքա­կան անկայունության վիճակի առկայությունը։ Այսպիսով, վարչապետի հրաժարականը ի սկզբանե խորհրդարանի արձակման նպատակով ձևական և նյութական առումով համապա­տասխանում է Սահմանադրությանը։

IV. Խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքը՝ իբրև ճգնաժամի լուծման գոր­ծիք

Հայաստանում ստեղծված քաղաքական ճգնաժամի լուծման հնարավոր տարբերակների քննարկումների ժամանակ առաջարկվում էր նաև Սահմանադրության մեջ նախատեսել խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունք, այսինքն՝ խորհրդարանը կարողանա Սահմա­նադրությամբ նախատեսված ձայների մեծամասնությամբ որոշում ընդունել իր արձակման մասին։

Խորհրդարանի արձակման առնչությամբ ընդհանուր առմամբ կարելի է տարբերել հինգ համակարգեր․

Եվրոպական երկրներում խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքը խորհրդարանի ստանդարտ լիազորությունների թվին չի պատկանում։ Նման իրավունք նախատեսված է մի­այն Լիտվայի (58-րդ հոդ․), Ավստրիայի (29-րդ հոդ․ 2-րդ մաս), Լեհաստանի (98-րդ հոդ․ 3-րդ մաս), Հունգարիայի (28-րդ հոդ․ 2-րդ մաս) և Կիպրոսի (67-րդ հոդ․ 1-ին կետ) սահմանա­դրություններում։

Որ ՀՀ Սահմ․-ը խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունք չի նախատեսում, բխում է Ազգային ժողովին հնարավորինս մեծ կայունություն տալու սահմանադրական նպատակից։ Որովհետև խորհրդարանը պետք է ինտենսիվորեն ջանքեր թափի ձևավորելու կայուն խոր­հրդարանական մեծամասնություն և ոչ թե ժամկետից շուտ ինքնալուծարման միջոցով խու­սափի պատասխանատվությունից։

Խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքի անհրաժեշտությունը հիմնավորվում է տարբեր կերպ։ Դրա օգտին ներկայացվում է այն փաստարկը, որ խորհրդարանի նման իրա­վունքն ամբողջովին համապատասխանում է ժողովրդավարության սկզբունքին և պատգա­մավորների ազատությանը, և որ դա փորձված միջոց է և ուժեղացնում է խորհրդարանը։ Բացի այդ, խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքի թույլատրելիությունը հիմնավորելու համար վկայակոչվում են այլ պետությունների սահմանադրությունները, որոնցում ամրա­գրված է խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքը։ Օրինակ՝ նման իրավունք նախատես­ված է Գերմանիայի դաշնային երկրամասերի սահմանադրություններում։ Ինքնալուծարման իրավունքի միջոցով կարող է հաղթահարվել խորհրդարանում առաջացած ճգնաժամը, և վերականգնվել խորհրդարանական կառավարման համակարգի գործունակությունը։ Խոր­հըրդարանի ինքնալուծարման իրավունքի կիրառման տիպիկ իրավիճակներից են, օրինակ, երբ խորհրդարանն ի վիճակի չէ ձևավորելու աշխատունակ կառավարություն, կամ խորհըր­դարանում չկա աշխատունակ մեծամասնություն: Կարող է նաև առկա լինել խորհրդարանի և կառավարության աշխատանքի հանդեպ վստահության ընդհանուր կորուստ, որի հիման վրա պատգամավորները գալիս են այն համոզման, որ իրենք այլևս չեն կարող լուծել առաջա­ցած պրոբլեմները։ Խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքը նման դեպքերում չի նշա­նակում անվստահություն կառավարության հանդեպ, ինչպես որ լինում է կառավարությանն անվստահություն հայտնելուց հետո խորհրդարանի արձակման դեպքում։ Գործառնական առումով խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքն ամենից առաջ պահեստային գործիք է քաղաքական մեծամասնության բացակայության դեպքերի համար։

Մյուս կողմից՝ պիտի որ անթույլատրելի լինի առանց նախապայմանների, միայն խորհըր­դարանի քաղաքական հայեցողությունից կախված ինքնալուծարման իրավունքը։ Նման իրավունքի դեմ խոսում է ժողովրդի կողմից ընտրված ներկայացուցչական մարմնի կայու­նության նկատմամբ հասարակական շահը, անգամ եթե միաժամանակ պետք է խոստովա­նել, որ խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքն այնտեղ, որտեղ թույլատրված է, չի հան­գեցրել անկայուն քաղաքական իրադրության։

Խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունքը կրճատում է քաղաքացու ընտրական իրա­վունքը, որն անմիջական կապի մեջ է պատգամավորի ազատ մանդատի հետ։ Ինքնալու­ծարման իրավունքը կփոխի ոչ միայն օրենսդրի ու գործադիրի միջև հավասարակշռությունը, այլ նաև խորհրդարանում կուսակցությունների հարաբերությունը։ Ազգային ժողովի ինքնա­լուծարմամբ ավարտվում է նաև Ազգային ժողովի կողմից ընտրված վարչապետի և նրա կառավարությանը պատկանող նախարարների մանդատը։ ՀՀ Սահմանադրության ներկա կարգավորումների համեմատությամբ խորհրդարանի ինքնալուծարման իրավունք նախա­տեսելը կթուլացնի գործադիր իշխանությունը և նրան կդարձնի ավելի կախյալ։ Մյուս կող­մից՝ կվնասվի խորհրդարանի ներդաշնակությունը, որովհետև կա վտանգ, որ փոքր կուսակ­ցությունները միշտ կգտնվեն մեծ կուսակցությունների կողմից խորհրդարանն արձակելու սպառնալիքի տակ։

V.  Հեռանկարներ

Ինչքան էլ որ հայ սահմանադիրը խորհրդարանին է վերապահել կառավարություն կազմելու լիազորությունը և հոգ է տանում կայուն մեծամասնական հարաբերությունների հաստատ­ման համար (89-րդ հոդ․ 3-րդ մասի 2-րդ նախ․), այնուամենայնիվ փորձը ցույց տվեց, որ հնա­րավոր է նաև փոքրամասնության կառավարության ձևավորումը Հայաստանում։ Փոքրա­մասնության կառավարության՝ երկարաժամկետ հաջողության շանսերը չնչին են։ Առանց խորհրդարանական մեծամասնության կառավարությունները քաղաքական հաջողության հասնելու հարցում մեծ մասմաբ կախված են խորհրդարանական ընդդիմության համա­գործակցության պատրաստակամությունից։ Թեև կարելի է մտածել, որ փոքրամասնության կառավարություններն իրենց լիազորությունները կարող են իրականացնել հնարամտորեն և փորձել հնարավորինս փոքրացնել քաղաքական առումով անհրաժեշտ ձևական օրենքների թիվը և կառավարության քաղաքականությունն իրականացնել կառավարության որոշումներ ընդունելու իրավունքի հիման վրա (ՀՀ Սահմ․ 152-րդ հոդ․ 4-րդ մաս և 153-րդ հոդ․ 3-րդ մաս)։ Այն, որ ընդդիմությունը նույնպես կարող է իր նախաձեռնած օրինագծերի միջոցով մասնակցել քաղաքականության մշակմանն ու իրականացմանը, թեև կարող է ուժեղացնել պառլամենտարիզմի գաղափարը, սակայն միաժամանակ թուլացնում է կառավարությունը, որն այդ դեպքում պարտավոր է կյանքի կոչել իր կամքին հակառակ ընդունված օրենքները։

Հայաստանի պարագայում մնում է հույս հայտնել, որ դեկտեմբերի 9-ի խորհրդարանա­կան ընտրությունների արդյունքում խորհրդարանում կձևավորվեն կայուն մեծամասնական հարաբերություններ, և նոր ստեղծված կառավարությունը կունենա խորհրդարանի մեծա­մասնության աջակցությունը։ Դա հնարավորություն կտա կառավարությանը լրիվ ծավալով և անխոչընդոտ իրականացնելու Սահմանադրությամբ իրեն վերապահված լիազորություն­ները՝ իր քաղաքական ծրագրերը կյանքի կոչելու նպատակով։